MAL REJİMİ NEDİR?
Mal rejimi, evlilik birliği süresince veya sonrasında eşlerin malvarlıklarının durumunu düzenleyen hukuki bir kavramdır. Örneğin evliliğin boşanma ile sonuçlanması durumunda diğer eşin malvarlığında hak talep edilip edilemeyeceği mal rejimi ile ilgili bir kavramdır.
TÜRK HUKUKU’NDA DÜZENLENEN MAL REJİMLERİ NELERDİR?
Türk Medeni Kanununda dört çeşit mal rejimi düzenlenmiştir.
1-Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi.(Yasal mal rejimi)
2- Mal Ayrılığı Rejimi.
3- Paylaşmalı Mal Ayrılığı Rejimi
4- Mal Ortaklığı Rejimi
Bu mal rejimlerinden Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi yasal mal rejimidir. Yani Eşler diğer mal rejimlerinden birini seçmemişlerse yasa gereği kendiliğinden edinilmiş mallara katılma rejimine tabi olurlar. Uygulamada zaman zaman eşlerin mal rejimi sözleşmesi yaparak mal ayrılığı rejimini seçtikleri görülmektedir.
MAL REJİMİ SÖZLEŞMESİ NEREDE NE ZAMAN YAPILABİLİR?
Mal rejimi sözleşmesi, evlenmeden önce veya sonra yapılabilir. Taraflar, istedikleri mal rejimini ancak kanunda yazılı sınırlar içinde seçebilir, kaldırabilir veya değiştirebilirler. Mal rejimi sözleşmesi, noterde yapılır. Bunun dışında, taraflar evlenme başvurusu sırasında evlendirme memuruna hangi mal rejimini seçtiklerini yazılı şekilde de bildirebilirler.
EDİNİLMİŞ MALLARA KATILMA MAL REJİMİ NEDİR (YASAL MAL REJİMİ)
Eşin değer eşin çalışmasının karşılığı olan ve kanunda sayılan malları üzerinde katılma alacağı hakkına sahip olduğu mal rejimidir. Yukarıda belirttiğimiz şekillerde taraflar diğer mal rejimlerinden birisini seçmemişlerse bu mal rejimine tabi olurlar. Bu mal rejiminde eşlerin malvarlığı iki ana gruba ayrılır. Bunlar edinilmiş mallar ve kişisel mallardır.
Edinilmiş mallar: Edinilmiş mal, her eşin bu mal rejiminin devamı süresince karşılığını vererek elde ettiği malvarlığı değerleridir. Bir eşin edinilmiş malları özellikle şunlardır:
1. Çalışmasının karşılığı olan edinimler
2. Sosyal güvenlik veya sosyal yardım kurum ve kuruluşlarının veya personele yardım amacı ile kurulan sandık ve benzerlerinin yaptığı ödemeler,
3. Çalışma gücünün kaybı nedeniyle ödenen tazminatlar,
4. Kişisel mallarının gelirleri,
5. Edinilmiş malların yerine geçen değerler
B- Kişisel Mallar: Bu mallar kişiseldir. Bu mallar üzerinde diğer eşin talep hakkı bulunmamaktadır. Özellikle kanunda sayılan kişisel mallar şunlardır
1. Eşlerden birinin yalnız kişisel kullanımına yarayan eşya,
2. Mal rejiminin başlangıcında eşlerden birine ait bulunan eşya
3. Bir eşin sonradan miras yoluyla ya da herhangi bir şekilde karşılıksız kazanma yoluyla elde ettiği malvarlığı değerleri,
4. Manevî tazminat alacakları,
5. Kişisel mallar yerine geçen değerler
Kişisel mallarla ilgili iki özel durum kanunda düzenlenmiştir.
Eşler, mal rejimi sözleşmesiyle, bir mesleğin icrası veya işletmenin faaliyeti sebebiyle doğan edinilmiş mallara dahil olması gereken malvarlığı değerlerinin kişisel mal sayılacağını kabul edebilirler.
Kanunda edinilmiş mallar içinde sayılan kişisel malların gelirlerini eşler, mal rejimi sözleşmesiyle edinilmiş mallara dahil olmayacağını kararlaştırabilirler.
MAL REJİMİ NE ZAMANA SONA ERER?
Türk Medeni Kanununa göre mal rejimi aşağıdaki hallerde sona erer. Bu hallede mal rejiminden kaynaklanan davalar açılabilir.
1- Eşlerden birinin ölümü anı.
2- Başka bir mal rejimini kabul eden mal rejimi sözleşmesinin tamamlanması
3- Evliliğin iptali veya boşanma davasının açılmış olması
Burada dikkat edilmesi gereken şey mal rejiminin sona ermesi için boşanma davasının karara bağlanmasının gerekmemesi, sadece davanın açılmış olmasının yeterli olmasıdır. Örneğin boşanma davası açıldıktan sonra eşlerin edineceği malvarlığı değerleri mal rejimi kapsamında diğer eş için talep hakkı doğurmayacaktır.
MAL REJİMİNDEN KAYNAKLANAN TALEP VE DAVALAR NELERDİR?
Mevcut Medeni Kanun 01.01.2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Edinilmiş mallara katılma rejimi de bu tarihten sonra uygulamaya girmiştir. Dolayısı ile malvarlığı konusunda 01.01.2002 tarihinden önce ve sonraki talep hakları farklı olacaktır.
A: 01.01.2002 tarihinden önce yasal mal rejimi “mal ayrılığı” rejimidir. Bu mal rejiminde eşlerin birbirinden kural olarak mal talep etme hakkı yoktur. Bu dönem için edinilmiş mal talep edilemez, yalnızca eşin kişisel malının edinilmesinde katkı sağlayan diğer eşin “katkı payı” adı altında bir alacak talep hakkı bulunmaktadır.
B: 01.01.2002 tarihinde yürürlüğe giren mevcut Medeni Kanunda ise yasal mal rejimi olarak edinilmiş mallara katılma rejimi kabul edilmiştir. Dolayısı ile bu dönem sonrasında edinilen edinilmiş mallar üzerinde diğer eşin kural olarak yarı yarıya “katılma alacağı” talep hakkı olacaktır.
GÖREVLİ VE YETKİLİ MAHKEME HANGİSİDİR?
Görevli Mahkeme: Mal rejimi davalarında görevli mahkeme Aile Mahkemeleridir. Aile mahkemelerinin kurulmadığı nüfusu daha az olan yerlerde ise bu davalara Asliye Hukuk Mahkemeleri Aile Mahkemesi sıfatı ile bakacaktır.
Yetkili Mahkeme: Davanın açılacağı yer ise şu şekildedir:
1. Mal rejiminin ölümle sona ermesi halinde ölen eşin son yerleşim yeri mahkemesi,
2. Mal rejimin boşanma ve ya evliliğin iptali ile sona ermesi halinde boşanma ve iptal davalarında yetkili olan mahkeme aynı zamanda mal rejimi davasında da yetkilidir,
3. Bunlar dışındaki hallerde davalı eşin yerleşim yeri mahkemesi.
HANGİ SÜREDE DAVA AÇILMALIDIR?
Mal rejiminden kaynaklanan davalarda dava açma süresi ölüm veya evliliğin iptali ya da boşanma davasının kesinleşmesinden itibaren 10 senedir. Dava alacak davası niteliğinde olduğu için buradaki süre de zamanaşımı süresidir.
Uygulamada mal kaçırmanın önüne geçmek amacı ile boşanma davası açıldıktan sonra kesinleşmesi beklenmeden mal rejiminden kaynaklanan dava da açılmaktadır. Bu dava ile malvarlığı üzerine ihtiyati tedbir şerhi işlenmekte ve satışı bu şekilde engellenmektedir. Ancak boşanma davası kesinleşene kadar mal rejimi davası bekletici mesele olarak boşanma davasını beklemektedir.
KATILMA ALACAĞININ TESPİTİ NASIL YAPILIR
Mal rejiminden kaynaklanan davalar alacak davası şeklindedir. Dolayısı ile kural olarak eşyanın kendisi değil bedeli üzerinden talep hakkı vermektedir. Madde madde incelemek gerekirse süreç şu şekilde ilerlemektedir:
-
Mahkeme yargılama aşamasında öncelikle edinilmiş mallar ile kişisel malları ayıracaktır. Kural olarak kişisel mallar üzerinde talep hakkı söz konusu değildir. Değer artış payı alacağı buna bir istisna oluşturmaktadır.
-
Mahkeme edinilmiş malları belirledikten sonra bu edinilmiş mallardan pasifleri indirecektir. Bu aşamada mahkeme malvarlığının niteliğine göre uzman bilirkişiden yararlanır. Örneğin evin alınması için kredi çekilmiş ise kalan borç eşyanın değerinden indirilecektir. Bu şekilde bulunan değere “artık değer” adı verilir.
-
Artık değer bulunduktan sonra bulunan bu bedelin yarısı üzerinde diğer eşin katılma alacağı hakkı bulunmaktadır.
Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta vardır. Hayata kast veya zina sebebi ile açılan boşanma davalarında hâkim hakkaniyete göre kusurlu eşin katılma alacağını indirebileceği gibi tamamen kaldırma yetkisine de sahiptir. Ancak boşanma davasının zina veya hayata kast sebepleri ile açılmış olması, kararın da buna göre verilmiş olması önemlidir. Bu eylemler ispat edilmiş olsa dahi dava evlilik birliğinin temelinden sarsılması gibi genel bir boşanma davası olarak açılmış ise bu hüküm uygulanamayacak, kusurlu olsa bile diğer eş katılma alacağını tam olarak alacaktır.
KATILMA ALACAĞININ BELİRLENMESİNDE ÖZELLİK TAŞIYAN HALLER
-
BİR EŞİN ÖLMESİ HALİNDE SAĞ KALAN EŞİN KATILMA ALACAĞI HAKKI VAR MIDIR?
Sağ kalan eş ölen eşin edinilmiş malları üzerinde miras paylaşımından önce katılma alacağını talep edebilir. Bu talep söz konusu olduğunda mirasın paylaşılması için açılacak ortaklığın giderilmesi davasında sulh hukuk mahkemesi Aile Mahkemesinin kararını bekletici mesela yapmaktadır. Mal rejiminden kaynaklanan alacak belirlendikten sonra önce bu alacak tereke borcu olarak ödenecek daha sonra miras paylaşımına geçilecektir.
Aynı şekilde ölen eşin mirasçıları da sağ kalan eşten murisin katılma alacağını talep etme hakkına sahiptir.
KREDİ İLE ALINAN EŞYALAR ÜZERİNDEKİ KATILMA ALACAĞI NASIL HESAPLANACAKTIR?
Kredi ile alınan eşya evlilik birliği öncesinde alınmış ve evlilik döneminde kredi ödemeleri devam etmiş ise bu mal üzerinde kişisel ve edinilmiş mal ayrımını belirlemek gerekmektedir. Evlilik öncesinde ödenen bedeller ve evlilik sonrasında ödenen bedeller eşyanın satın alma bedeli ile oranlandıktan sonra eşyanın hangi oranda kişisel mal hangi oranda edinilmiş mal olduğu ortaya çıkacaktır. Yargılama aşamasında eşyanın güncel bedeli bilirkişiler marifeti ile tespit edildikten sonra bu oranlara göre edinilmiş kişisel mal ayrımı yapılabilir. Örneğin satın alma maliyeti 1.000.000 TL olan bir otomobil evlenmeden önce alınmış ve 500.000 TL’ lik kısım evlilik öncesinde, 500.000 TL’ lik kısım ise evlilik içerisinde ödenmiş ise bu malın %50’ lik değeri edinilmiş mal kapsamında değerlendirilmektedir. Yargılama aşamasında bu otomobilin bilirkişilerce belirlenecek güncel değeri 2.000.000 TL ise bu değerin %50’ lik kısmı edinilmiş mal olduğundan bu orana karşılık gelen 1.000.000 TL üzerinden yarı yarıya katılma alacağı isteme hakkı doğacak yani 500.000 TL talep edilebilecektir.
EVLİLİK DEVAM EDERKEN DEVREDİLEN MALLAR ÜZERİNDE KATILMA ALACAĞI TALEP EDİLEBİLİR Mİ?
Evlilik devam ederken bir eşin devrettiği edinilmiş mallar üzerinde de diğer eşin katılma alacağı talep etme yetkisi vardır. Burada talep devreden eşe yöneltilecektir. Borçlu eşin malvarlığının katılma alacağını karşılamadığı takdirde, alacaklı eş, eksik kalan kısmı edinilmiş mallarda hesaba katılması gereken karşılıksız kazandırmaları bunlardan yararlanan üçüncü kişilerden isteyebilir. Dava hakkı, alacaklı eş veya mirasçılarının haklarının zedelendiğini öğrendikleri tarihten başlayarak bir yıl ve her hâlde mal rejiminin sona ermesinin üzerinden beş yıl geçmekle düşer.
DİĞER EŞİN ŞİRKET HİSSELERİ VE ŞİRKET GELİRLERİ KATILMA ALACAĞINDA DİKKATE ALINIR MI?
Medeni kanunun yürürlüğe girdiği 2002 tarihinden sonra edinilmiş şirket hisseleri mal rejiminin kapsamına girer. Yine bu şirketten elde edilen gelirler de edinilmiş mal kabul edilecektir. Şirket hisselerinin güncel değeri bilirkişiler marifeti ile belirlendikten sonra diğer eşin katılma alacağı buna göre hesaplanır.
BİR MALIN YERİNE GEÇEN MALLAR HANGİ REJİME TABİDİR?
Mal rejiminde edinilmiş ve kişisel mallar birbirinden ayrı rejime tabidir. Edinilmiş mallar yerine geçen mallar edinilmiş mal sayılırken kişisel malların yerine geçen mallar da kişisel mal sayılır. Örneğin evlenmeden önce alınan bir ev evlilik birliği içerisinde satılarak bir araba alınmışsa kişisel mal olan evin yerine geçen otomobil de kişisel mal olacaktır. Ancak evlenmeden önce alınan otomobil evlilik içerisinde 1.000.000 TL’ ye satılıp peşinat yapılarak gerisine kredi çekmek sureti ile 2.000.000 TL bedelle bir ev alınırsa bu evin 1.000.000 TL’ lik bölümü kişisel mal, kredi şeklinde evlilik birliği içerisinde ödenen bölümü ise edinilmiş mal kabul edilecektir.
BİR EŞ DİĞER EŞİN KİŞİSEL MALININ SATIN ALINMASINDA YA DA İYİLEŞTİRİLMESİNDE PARASAL KATKI SAĞLAMIŞSA BUNDAN DOLAYI TALEP HAKKI VAR MIDIR?
Eşlerden biri diğerine ait bir malın edinilmesine, iyileştirilmesine veya korunmasına hiç ya da uygun bir karşılık almaksızın katkıda bulunmuşsa, tasfiye sırasında bu malda ortaya çıkan değer artışı için katkısı oranında alacak hakkına sahip olur ve bu alacak o malın tasfiye sırasındaki değerine göre hesaplanır. Olağan aile içi yardımlaşma değer artış payı alacağı hakkı vermez. Bu hakkın doğması için olağan sınırlarını aşan nitelikteki katkı sağlanmış olmalıdır. Katkı payı alacağı da boşanmanın kesinleşmesi veya ölümden 10 yıllık zamanaşımı süresine tabidir.
